Walhalla

Door Nicoline Maters-Maarschalk Meijer (1970)

Beveiliging als volgende stap richting winstmaximalisatie. In haar winnende masterscriptie ‘Supermarktspionage-Juridische en filosofische beoordeling van aanvaardbaarheid van AI in supermarkten’ onderzocht Edine Apeldoorn (2019) of de zich snel ontwikkelende AI-surveillance in supermarkten nog wel in overeenstemming is met de vereisten van ‘Privacywet’ AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming). Maar, spittend in de jungle van digitaal kapitalisme en steeds verder ontwikkelde winstrategieën, rijst de ongemakkelijke vraag: willen retailers nu eigenlijk dieven of data vangen?

Edine Apeldoorn zit in de trein als we elkaar spreken. ‘Voor het eerst onderweg naar de wintersport,’ roept ze enthousiast. ‘hilarisch! Met de hele familie omvallen in de sneeuw.’ Ze is opgegroeid in Alkmaar in een gezin waar praktische artisticiteit en wetenschappelijke nieuwsgierigheid om het voortouw streden. ‘Mijn vader had een fotostudio maar was tevens meubelmaker,’ zegt ze. ‘Het plezier in leren heb ik van mijn moeder. Die kon het studeren niet laten. Voor de lol deed ze er ook nog Russisch bij. Het leverde haar een baan op bij de Europese Commissie.’

Hoewel ze met veel plezier bij haar vader in de studio hielp, waar ze ‘veel heeft opgestoken’, volgde ze haar moeders academische ambities en meldde zich aan bij de Erasmus Universiteit. ‘Iedereen van mijn school ging naar Amsterdam, maar ik wilde juist wat anders. Nieuwe mensen, andere onderwerpen.’ Ze rondde er met succes twee bachelors (Bedrijfskunde en Rechten) af. ‘Ik wist al dat ik door wilde met een juridische master met een idealistische invalshoek. Toen ik bij de UvA de master Informatierecht kon volgen, heb ik mij onmiddellijk ingeschreven.’
 
Edine: ‘Ik was vooral geinteresseerd in de opkomst van digitaal kapitalisme in de fysieke wereld.’ In de opkomst van technologieplatforms, de hun ondoorgrondelijke algoritmes en de onevenwichtige relatie met burgers zag zij een geschikt afstudeeronderwerp. ‘Ik vroeg mij af hoe dit te rijmen viel met het zo strikte privacybeleid waaraan de AVG ons onderwerpt. Ofwel: welke belangen bij AI-surveillance tegenover het privacybelang kunnen worden gezet en hoe deze tegen elkaar moeten worden afgewogen.
’
Zodra ze haar tanden had gezet in de wederzijdse invloed van maatschappelijke en technologische ontwikkeling van het winkelbedrijf (van aanvankelijke gelijkheidsvoordelen van zelfbediening tot de hyperconsumptiedwang waar mensen met behulp van geraffineerde merk- en reclamestrategieën worden aangezet), stuitte Edine op de jungle van toepassingen en marktstrategieën voortvloeiend uit het marktkapitalisme. Van prosumer capitalism (waarbij de klant onbetaald het werk van de leverancier overneemt), naar digital en vervolgens informational capitalism tot de uitwassen van de zogenaamde attention economy waar behalve middelen en gratis diensten ook nog tijd van potentiële consumenten gestolen wordt om de winst te maximaliseren. Haar onderzoeksveld bleek al snel veel breder dan de grenzen van de AVG. Dat besef werd versterkt door de vragen die werden opgeroepen door de noodkreet van Jumbo dat invoering van zelfscankassa’s een alarmerende stijging van het aantal winkeldiefstallen teweeg had gebracht.

Edine: ‘Bij het volgen van het nieuws viel ik van de ene verbazing in de andere. De pijlsnelle ontwikkeling van AI heeft een breed spectrum van digitale opties voortgebracht.’ De impact is volgens Edine niet te onderschatten: via registratie van bewegingen tussen de schappen waarbij treuzelen, kijkrichting en andere kleine deviaties van mainstream gedrag scherp in kaart worden gebracht tot consumentenanalyse en betalingsfacilitatie zoals bij het Just walk out concept van Amazon Go (in Nederland gebruikt bij Aldi Shop & Go) waar openlijk de totale winkelcyclus wordt vastgelegd en de boodschappen automatisch van de rekening worden afgeschreven. ‘Gemak dient de mens!
’
De serie artikelen in De Volkskrant van Danny Mekiç, die aan de Universiteit Leiden onderzoek doet naar recht op menselijke waardigheid in relatie tot de impact van digitale technologieën op privacy en gegevensbescherming, deden haar besluiten haar onderzoek in een breder kader te trekken.  ‘Ik dacht: dat kan toch niet waar zijn, dat zelfs kosten van de toegenomen winkeldiefstallen worden afgewenteld op de samenleving en dus een economisch voordeel genereren voor supermarktketens?’ Ze besloot zich te richten op Nederlandse en Europese verdienmodellen achter het zogenaamde dieven vangen. Geen overbodige luxe, vindt ze. ‘Bestaand onderzoek is vooral op de VS en Amazon to Go gericht. Maar in steeds meer landen wordt onder het kopje ‘gebruikersgemak’ zonder scrupules gezichtsherkenning ingezet.’ Schimmige reacties op haar vragen van betrokkenen bevestigen haar in haar overtuiging dat achter het excuus van ‘diefstalbestrijding’ en  ‘consumentengemak’ de werkelijke aanleiding, data verzamelen, schuil gaat. ‘Mijn conclusie is dat de huidige AVG-grondslagen geen recht doen aan de autonomie van consumenten.’
                                                        -o-

Edine's mailadres: edine@hotmail.nl