Walhalla

De Brandgrens in Kralingen

Door Bernard Noorduyn (1972), rondleider bij Rondleidingen010.nl

14 mei 1940, gedurende nog geen kwartier, bombarderen Duitse bommenwerpers Rotterdam. De gehele historische binnenstad van Rotterdam, maar ook het zuidwestelijke deel van Kralingen, zijn verwoest en in de as gelegd. Nederland capituleert. Rotterdam brandt nog dagen. De begrenzing van het verwoeste gebied wordt aangeduid als De Brandgrens. Brandgrens omdat Rotterdam dagenlang letterlijk in brand staat door de bommen die brand veroorzaken. De brand wordt bovendien aangewakkerd door de harde wind.

De Brandgrens is door een markering van rode verlichting in de stoepstenen goed zichtbaar. De typische naoorlogse bouwstijl in het kader van de wederopbouw maakt ook duidelijk waar huizen zijn verwoest en nieuwe zijn gebouwd. Grof gezegd loopt de Brandgrens in Kralingen aan de oostelijke kant ter hoogte van de Paulus Potterstraat en Adamshofstraat van de Nieuwe Maas naar de Oudedijk en aan de westelijke kant vanaf de Nieuwe Maas via het Oostplein naar de Gerdesiaweg met een gat dat begrensd wordt door Admiraliteitskade, Dr. Zamenhofstraat/Plantageweg, Oudedijk, Noordeinde en Libellestraat.

Wat is er in Kralingen verwoest?
De eerste bommen vielen op enkele panden in de Waterloostraat en de Avenue Concordia. In westelijke richting, dus van Kralingen richting Centrum is ongeveer alles van de Adamshofstraat (tussen Lusthofstraat en Oudedijk), Paulus Potterstaat (tussen Lusthofstraat en Oostzeedijk) en tussen Oostzeedijk en de Nieuwe Maas verwoest.

In het verwoeste en afgebrande deel stonden hoofdzakelijk huizen, winkelpanden en werkplaatsen. Het misschien wel bekendste gebouw dat is verwoest, is het Volksgebouw van de Arbeiderscoöperatie ‘Voorwaarts’ aan de Gedempte Slaak, de plek van vrijheid van meningsuiting en vrije pers. Een eeuw geleden rolde daar de Voorwaarts van de persen en vanaf 1945 Het Vrije Volk. In de oorlog was Het Vrije Volk een krant van het verzet. Deze werd illegaal gedrukt en verspreid. Nu heet het gebouw Het Slaakhuys met het hotel The Slaak.

De gasfabriek die rond 1920 was gestopt met produceren was niet geheel gesloopt. De gashouders, die tot het begin van de zeventiger jaren mede de skyline van Kralingen sieren, blijven wel in gebruik. Tijdens het bombardement wordt een deel van het complex, tussen de Oostzeedijk en de Oudedijk, verwoest. Na de oorlog wordt op dit verwoeste stuk een nieuwe woonwijk gebouwd, de Vlinderbuurt. Wat nog resteert van de oude gasfabriek gaat in 1970 grotendeels in vlammen op, nadat jongeren voor de zoveelste keer brand hebben gesticht in de leegstaande gebouwen.

Wat is er bewaard gebleven en wat is nieuw gebouwd?
Binnen het gebied dat gebombardeerd is, eigenlijk niet veel.  Een enkel huis misschien. En dat is later ook gesloopt. Het is voorgekomen dat de panden aan de ene zijde van de straat waren verwoest en aan de tegenoverliggende zijde niet of nauwelijks. Het effect daarvan is dat de verwoeste huizen zijn vervangen door de typische wederopbouw en aan de overkant nog oude vooroorlogse woningen staan, die later in het kader van de stadsvernieuwing wel zijn gerenoveerd.

Het westelijke deel van Kralingen wordt opnieuw bebouwd en om reden van efficiëntie is het stratenplan gewijzigd. De Willem Ruyslaan ontstaat tussen de Nieuwe Maas en de Oudedijk. De Chris Bennekerslaan en Robert Baeldestraat worden ook aangelegd. De Lusthofstraat tot wederopbouw verbonden met de Weteringsstraat gaat over in de nieuwe Gerdesiaweg. De Assendelfstraat, vóór de herindeling een zijstraat van de Weteringsstraat, komt te liggen tussen de Oostzeedijk Beneden en de Paulus Potterstraat/ Rubensstraat/Oostmaasstraat.

Er worden nieuwe gebouwen neergezet. Met als hoofddoel het tekort aan woningen en winkels opheffen. Deze gebouwen hebben meestal 3 à 4 lagen met als voordeel snelle bouwtijd, minder (schaars) materiaal en geen lift (goedkoper). Vlak bij de Sociëteit zijn de gebouwen aan de Speelmanstraat, Rubensstraat en Chris Bennekerslaan een voorbeeld van die bouwstijl. Het woninggebouw Gerdesiaweg, gesitueerd op de hoek aan de Gerdesiaweg en de Frits Ruysstraat, is ontworpen door Brinkman & Van de Broek (die ook de Sociëteit hebben ontworpen). Het heeft kenmerkende erkers en grote glazen puien.

In de buurt van de Sociëteit worden de Speelmanstraat en Rubensstraat volgebouwd met lage woongebouwen.  Hoge flatgebouwen zijn op de hoek van de Oostzeedijk Beneden en de Speelmanstraat (de Touwslagersflat) en aan de Robert Baeldestraat (de Plantageflat) gebouwd. Aan de Oostzeedijk Beneden/hoek Rubensstraat ontwierp bureau Kraaijvanger op pakhuizen gelijkende woningen en winkels die in 1949 opgeleverd werden. Het complex bestaat uit vier blokken en is in 2020 gerenoveerd. Opvallend zijn de verschillende reliëfs boven de deuren met onder andere het reliëf van een bij.

Een deel van het wederopbouwgebied in Kralingen is alweer verdwenen. De sanering van de Vlinderbuurt rond de gasfabriek is daar oorzaak van.  De door de gasfabriek vervuilde grond is gesaneerd en een deel van de huizen is daarvoor afgebroken en later weer opgebouwd. Vóór de oorlog lag er een groenstrook van de Oudedijk naar de Oostzeedijk, de Nieuwe Plantage. Die groenstrook is helemaal weggehaald met de wederopbouw en loodrecht erop is een nieuwe groenstrook aangelegd. Later, tijdens de stadsvernieuwing, is die groenstrook helemaal volgebouwd. Door de wederopbouw na het bombardement van 14 mei 1940 is de omgeving van de Sociëteit aanzienlijk veranderd. De aanleg van de metro en de stadsvernieuwing van de zeventiger en tachtiger jaren hebben ook hun letterlijke steentje bijgedragen aan het veranderde beeld van Kralingen.

Voor meer informatie:
Over de Brandgrens: www.brandgrens.nl
Wederopbouw Kralingen: https://wederopbouwrotterdam.nl/buurten/kralingen

Met eigen ogen zien en meer verhalen horen? Boek dan een rondleiding met Rondleidingen010 www.rondleidingen010.nl

                                                                     -o-

In de volgende aflevering zullen de effecten op Kralingen van de metrobouw worden beschreven.